Twórcze rozwiązywanie problemów w codziennej aktywności zawodowej
Twórcze rozwiązywanie problemów, czy szerzej – rozpatrywanie zjawiska twórczości w odniesieniu do aktywności zawodowej możliwe jest dzięki przełomowi, jaki dokonał się w psychologii twórczości w latach 80. Dotyczył on następujących obszarów zjawiska twórczości. Pierwszy obszar wskazuje na twórczość jako cechę powszechnie występującą, poddającą się działaniom edukacyjnym (por. Nęcka, 1994, 1998). Drugi obszar stanowią badania z zakresu psychologii poznawczej, ujmujące twórczość jako proces rozwiązywania problemów.
Twórczość bywa ujmowana w dwojakim znaczeniu. W ujęciu “elitaryzującym”, twórczość jest cechą wybitnych jednostek i utożsamiana może być z geniuszem. W wersji egalitaryzującej twórczość jest cechą powszechnie występującą, podatną na oddziaływania edukacyjne i poddająca się “trenowaniu”.
Twórcze rozwiązywanie problemów jako proces
Źródło: pixabay.com
Teorie procesu twórczego, powstałe w latach 80. i 90., obaliły mit “niezwykłości” procesu twórczego. Perkins (1981) zrewidował wcześniejsze teorie, zakładające jakościową swoistość i odrębność procesów twórczych od innych form poznania. Weisberg (1988) posługując się analizami biograficznymi i historycznymi zrewidował “mit geniuszu”. Stwierdził, iż znani twórcy nie dysponowali nadzwyczajnymi uzdolnieniami, nie doznawali nagłych “olśnień”, a ich odkrycia, idee, pomysły nie były efektem “twórczego snu”. Aktywność twórcza wymaga od jednostki organizacji własnych potrzeb, rozwijania umiejętności, kompetencji.
Skutki takiego ujęcia pozwoliły odmitologizować twórczość – tak w sensie procesu jak i osoby twórczej. Potoczne rozumienie twórczości, jako daru natury, wrodzonego talentu niewymagającego dodatkowych zabiegów czy przypisywanie wglądowi naczelnej kategorii w wyjaśnianiu procesu twórczego, nowatorskich odkryć zostało zdetronizowane na rzecz bardziej “przyziemnych” koncepcji, wyjaśniających twórczość np. w kategoriach procesów przetwarzania informacji. Uzasadnia to rozpatrywanie twórczości w odniesieniu do codziennej aktywności – osobistej, zawodowej.
Badania z zakresu psychologii poznawczej wskazują na twórczość jako proces rozwiązywania problemów (Strzałecki, 1989). Potencjał twórczy traktowany jest także jako podstawowy zasób adaptacyjny jednostki, umożliwiający jej rozwój (Obuchowski, 1985). Współczesne psychologiczne ujęcia twórczości wskazują, że twórczość nie jest domeną jedynie wybitnych jednostek a podkreślane barwne charakterystyki twórców funkcjonujących na obrzeżach normy i patologii oraz przekonania o kontrkulturowym charakterze twórczości są częścią mitu społecznego i pochodną ukrytych teorii twórczości posiadanych przez jednostki. Współczesne koncepcje podkreślające “zwyczajność” twórczych operacji umysłowych w porównaniu z innymi procesami poznawczymi umożliwiają badanie twórczości w odniesieniu nie tylko do jednostek uznanych w kulturze za twórcze, ale także w odniesieniu do “zwykłych” ludzi (por. Nęcka, 1994, 1998, 2001).
Twórcze rozwiązywanie problemów, czyli jak rozumieć kreatywność i twórczość?
Społeczne znaczenia pojęcia kreatywności i twórczości utworzyły “hybrydę znaczeniową” łączącą definicje naukowe z potocznymi (por. Andrzejewska, 2003). W związku z tym ważne jest określenie zakresu znaczeń pojęć “kreatywność” i “twórczość”, szczególnie w odniesieniu do tych obszarów życia społecznego i zawodowego, których powinnością lub racją istnienia jest formułowanie i rozwiązywanie problemów. W wielu opracowaniach terminy: twórczość i kreatywność używane są zamiennie. Istnieją jednakże cztery rodzaje przesłanek wskazujące na zróżnicowanie tych pojęć:
- Kreatywność odnosi się do cech dyspozycyjnych, twórczość to aktualizacyjność.
- Zakres pojęciowy terminu kreatywność jest węższy (odnosi się bowiem do osoby i jej dyspozycji), zakres terminu twórczość – jest szerszy: określa zarówno osobę, charakteryzuje proces twórczy oraz wskazuje na efekty/wytwory
- Istnieje zróżnicowanie z uwagi na rodzaj dziedziny: pojęcie kreatywności stosuje się najczęściej do aktywności codziennej; pojęcie twórczości zarezerwowane jest zazwyczaj dla nauki i sztuki
- Ostatnie kryterium zróżnicowania stanowi wartość: kreatywność odnosi się do tzw. twórczości niskiej, twórczość natomiast określa zazwyczaj dzieła wybitne w danej kulturze.
Zróżnicowanie terminologiczne implikuje konieczność uporządkowania relacji w obszarze pojęć dotyczących zachowań twórczych. M. Stasiakiewicz (2002, s. 156) dokonuje analizy zjawiska twórczości w kontekście organizacji poprzez wskazanie na relacyjność w obrębie pojęć: kreatywność – twórczość – innowacyjność. Kreatywność rozumiana jest jako styl psychologicznego funkcjonowania, charakteryzującego się określonymi właściwościami procesów psychicznych, m.in. otwartością i ciekawością poznawczą, tolerancją na wieloznaczność, motywacją wewnętrzną – konstytuującymi względnie trwałą zdolność jednostki do tworzenia nowych idei i rozwiązań, i jako zespół psychologicznych właściwości działania jest cecha stopniowalną (Stasiakiewicz, 2002). Twórczość charakteryzuje z jednej strony działania jednostki, będące odpowiedzią na określone problemy, z drugiej strony odnosi się do efektów tych działań, uznanych w danej dziedzinie za twórcze. Innowacyjność natomiast dotyczy realizacji nowych idei i wprowadzania do praktyki nowych rozwiązań w danym środowisku. Zgodnie z tym kreatywność to pozakontekstowe właściwości psychologicznego funkcjonowania jednostki, twórczość to transkontekstowe działania w danej dziedzinie wiedzy, innowacyjność to kontekstowe działania w określonym środowisku organizacji (Stasiakiewicz, 2002, s. 156).
Zatem kreatywność w organizacji dotyczyć będzie potencjału ludzkiego; osób – ich stylu funkjonowania oraz potenjalnych możliwości rozwiązywania problemów. Twórczość dotyczyć będzie zaktualizowanych możliwości jednostki w postaci określonych rozwiązań postawionych problemów. Innowacyjność związana będzie z możliwością aplikacji powstałych rozwiązań w określonych kontekście rozumianym dwojako: w znaczeniu szerszym jest to kontekst organizacyjny (związany np. z kulturą organizacji, jej strukturą, wartościami, celami, regułami). W znaczeniu węższym jest to kontekst zadania, wyznaczający stopień w jakim innowacyjne rozwiązane spełnia niezbędne kryteria “dobroci” (użyteczności, realizmu, budżetu itp.). Relacyjny charakter pojęcia twórczości przejawia się w ujmowaniu tych trzech zjawisk jako odrębnych obszarów rzeczywistości, nie określają one hierarchii czy kontinuum wartości twórczej.
Egalitaryzująca koncepcja twórczości codziennej (everyday creativity) funkcjonująca pod hasłami “twórczości dla każdego” oparta jest na założeniach stwierdzających, że twórczość nie jest atrybutem wybitnych jednostek, ale że “przysługuje” każdemu. U podstaw takiego rozumienia twórczości odnajdujemy elementy klasycznych teorii Maslowa, Fromma, Maya (twórczość jako potrzeba człowieka, twórczość jako wyzwolenie, twórczość jako wyraz samorealizacji). Charakterystyki określające jednostkę kreatywną mają wartościujący adaptacyjnie charakter. Kreatywność w takim rozumieniu jest właściwością psychologiczną jednostki, niezależnie od przedmiotu działań. Należy zauważyć, że takie ujęcie “lokuje” twórczość poza właściwościami zadania wymagającego od jednostki określonych działań niezbędnych dla realizacji i rozwiązania problemu. Problem wymaga utworzenia określonej reprezentacji sytuacji problemowej, w odniesieniu zarówno do ogólnych reguł działania, jak i wiedzy, określonych kompetencji.
Rodzaje problemów w organizacjach
Proces twórczy w ujęciu koncepcji problem solving polega na rozwiązywaniu problemów. Jeśli twórczość rozumieć będziemy w kategoriach aktywności jednostki, to działanie w określonej sytuacji problemowej będzie zawsze rozwiązywaniem problemu (Maruszewski, 1992).
Twórczość (myślenie i działalność twórcza) w paradygmacie poznawczym traktowana jest jak każdy inny rodzaj aktywności człowieka. Podkreśla się wobec tego możliwość trenowania myślenia twórczego analogicznie do tego, jak możliwe jest trenowanie pamięci (Nęcka,1998). Oczywiście takie “odmitologizowanie” twórczości nie oznacza pozbawienia jej specyfiki związanej z tworzeniem dzieł nowych i wartościowych. Rozróżnienie na aktywność twórczą “skrystalizowaną” oraz “płynną” (Tokarz, 1985) wskazuje na możliwość rozpatrywania twórczości w dwojakim kontekście – jako potencjalnej, i jako zaktualizowanej formy działań twórczych. Twórczość płynna to aktywność potencjalnie twórcza, w zakresie której mają szansę zrodzić się dzieła twórcze przy odpowiednim treningu, w sprzyjających warunkach. Przejawami twórczości płynnej czy, inaczej mówiąc “procesualnej”, stosunkowo łatwej do trenowania, są między innymi niecodzienne metafory, użycie analogii, nieoczekiwane skojarzenia, tzw. twórcze pomysły, niecodzienne pytania, przejawy aktywności poznawczej, twórcze używanie języka przez dzieci itp. (Nęcka, 2001). Twórczość “skrystalizowana” natomiast, to aktywność twórcza sensu stricto, odnosząca się do rzadkich przejawów twórczości owocującej dziełami nowymi i wartościowymi.
Rozpatrywanie twórczości w kontekście funkcjonowania organizacji uzasadnione jest więc z jednej strony badaniami z zakresu psychologii poznawczej określających twórczość w kategoriach procesu rozwiązywania problemów (Góralski, 1980; Strzałecki, 1989; Nęcka, 1994), z drugiej strony hasłem “twórczości dla każdego”, wywodzącym się z tradycji psychologii humanistycznej. Potencjał twórczy traktowany jest jako podstawowy zasób adaptacyjny jednostki (Obuchowski, 1985).
Twórcze rozwiązywanie problemów – koncepcje i badania
Twórcze Rozwiązywanie Problemów jest pojęciem opisującym nurt koncepcji i badań: (1) poznawczych; (2) ujmujących twórczość w kategoriach rozwiązywania problemów. Różnią się one od siebie teoretycznie (wyróżniają różne etapy tego procesu – procesu rozwiązywania problemów) i empirycznie – począwszy od badań nad zachowaniami codziennymi do rekonstrukcji odkryć naukowych (por. Sternberg). Owa twórczość jest cechą stopniowalną, z uwagi istnienie zróżnicowanej formy myślenia, rozumianego jako rozwiązywanie problemu: myślenia twórczego, intuicyjnego itd.
W zależności od określenia dwojakiego rodzaju “czynników” twórczości: definicji problemu i rozwiązania problemu (w wersji zamkniętej lub otwartej) mamy do czynienia ze swoistym układem rodzajów umysłowego konstruowania rozwiązań (rodzajów myślenia) w odpowiedzi na postawiony problem (Wakefield, 1991). Definiowanie myślenia twórczego w kategoriach nie tylko rozwiązania problemu (otwartego vs zamkniętego), ale także w kategoriach procesu definiowania problemu obecne jest we wszystkich koncepcjach z kręgu problem solving, odwołujących się do fazowego postrzegania procesu twórczego (przedstawionego w niniejszym opracowaniu). Podkreślana jest w nich teza, iż proces rozwiązywania problemów jest wieloetapowym mechanizmem osiągania rozwiązania, począwszy od wyszukiwania problemu/zadania do rozwiązania oraz pierwotnej analizy danych dotyczących problemu, aż do momentu oceny jego wartości jako odpowiedzi na problem z uwzględnieniem założonych kryteriów oraz procesu wdrażania rozwiązania. Podkreślenie wieloetapowości i złożoności procesu twórczego istotne jest z uwagi na fakt, iż potocznie proces twórczy bywa często identyfikowany jedynie z jednym elementem całego procesu – mianowicie z fazą generowania rozwiązań. Identyfikowanie procesu twórczego rozwiązywania problemów z etapem generowania rozwiązań wydaje się być związane z tym, iż jest to może najbardziej spektakularny etap pracy nad problemem poprzez zastosowanie technik takich jak “burza mózgów” czy “bodźce wymuszonego dopasowania”. Wskazanie na zróżnicowanie form myślenia twórczego pozwala uporządkować relacje w obszarze zachowań twórczych w organizacji.
W odpowiedzi na zamkniętą definicję problemu, czyli definicję precyzyjną, z jasno określonymi kryteriami prawidłowego rozwiązania można oczekiwać rozwiązania problemu o charakterze zamkniętym (w wyniku myślenia ewaluatywnego) – pojawia się wówczas jedno najlepsze rozwiązanie. W odpowiedzi na zamkniętą definicję problemu wyrażoną w pytaniu: “Jaki budżet możemy przeznaczyć na ten projekt” może pojawić się rozwiązanie o charakterze zamkniętym, w postaci precyzyjnie określonej kwoty. W wyniku zamkniętej definicji problemu może także wyłonić się rozwiązanie o charakterze otwartym (w wyniku myślenia ekspresyjnego). Wówczas w odpowiedzi na precyzyjnie zdefiniowany problem uzyskamy wiele równoważnych odpowiedzi – żadna z nich nie będzie miała charakteru priorytetu. Zgodnie z wyżej zarysowanym przykładem zamkniętej definicji problemu, określonej pytaniem o budżet – rozwiązaniem otwartym problemu, będzie określenie różnych kwot i form realizacji całego przedsięwzięcia. Rozwiązanie otwarte zatem to rozwiązanie typu: “to zależy od…”, “jeżeli… – to…”.
Otwarta definicja problemu może zaowocować precyzyjne określonym rozwiązaniem –rozwiązaniem problemu o charakterze zamkniętym, wyłaniającym się w wyniku myślenia intuicyjnego. Otwarta definicja problemu charakteryzuje się niejednoznacznością, często dużym poziomem uogólnienia. Definicja taka prowokuje przede wszystkim rozwiązania otwarte pojawiające się w wyniku myślenia twórczego, wyraża się w przykładowym pytaniu: “Jak podnieść motywację zespołu pracowniczego?”Rozwiązanie otwarte charakteryzuje się wielością kierunków możliwych działań, nie ogranicza się do tzw. “jednego słusznego rozwiązania”.
Twórczość jest zjawiskiem wieloznacznym i wieloaspektowym, wymagającym z jednej strony niezależności, ale także podporządkowania i zaangażowania. Szczególnie w przypadku organizacji z określonymi celami, zadaniami, wymogami i regułami funkcjonowania twórczość jako przekraczanie granic, wytyczanie nowości okazuje się być niezwykle niejednoznacznym procesem. Wymaga mistrzostwa, ale też uwolnienia się od wiedzy, jest wynikiem procesów umysłu jednostkowego, ale może także być udziałem całych grup, polega na przekraczaniu barier i norm, ale w ramach dopuszczalnych społecznie i kulturowo.
Twórcze rozwiązywanie problemów – tego można się nauczyć
Proces twórczy, zgodnie z koncepcjami procesu twórczego jako procesu rozwiązywania problemów ujmowany jest jako cykl przetwarzania złożonych informacji, składający się z wyraźnie wyodrębnionych faz (por. Dewey, 1988; Nosal, 1992).
Twórczość definiowaną jako rozwiązywanie problemów najczęściej wyjaśnia się w kategoriach problemów poznawczych, stosując koncepcje z kręgu problem solving. Pomimo, że kolejne etapy procesu rozwiązywania problemów są różnie konceptualizowane przez autorów, to wszystkie odwołują się do fazowego postrzegania procesu twórczego opartego na tradycyjnym modelu Wallasa (1926). Koncepcje te zazwyczaj różnią się głównie ilością ujmowanych faz i w związku z tym, szczegółowością procedury rozwiązywania problemu na każdym etapie. J. Dewey (1988) wymienia pięć faz: odczucie trudności, określenie problemu, wytwarzanie pomysłów rozwiązania, weryfikacja rozwiązań, wybór najbardziej satysfakcjonującego rozwiązania. Z kolei T. Proctor (1998, 2002) wymienia sześć faz twórczego rozwiązywania problemów: odkrywanie celów, odkrywanie faktów, odkrywanie problemu, odkrywanie pomysłu, odkrywanie rozwiązania, odkrywanie oceny pomysłu (akceptacji). Etap “odkrywania celów i faktów” dotyczy zbudowania wizji problemu i celu do osiągnięcia oraz rozpatrzenie wszystkich danych dotyczących określanego celu. Często pomijany etap pierwszy doprowadzić może do zablokowania twórczej aktywności osób i grup na dalszych etapach procesu twórczego. Pełni on motywacyjną funkcję, umożliwia określanie istotnych wartości i priorytetów, wskazując kierunki rozwoju organizacji. “Odkrywanie problemu i odkrywanie pomysłu” są etapami najczęściej identyfikowanymi jako “kreatywność” w potocznym rozumieniu. Dzieje się tak być może z uwagi na spektakularność etapu, w którym grupy np. za pomocą burzy mózgów osiągają oryginalne i niekonwencjonalne pomysły. Ostatnie dwa etapy dotyczą planowania oraz wprowadzania zaproponowanych zmian i nowatorskich pomysłów w realne warunki funkcjonowania organizacji. Sprzyjają rozwojowi myślenia strategicznego, planowania i podejmowania decyzji.
Nawet pobieżna analiza twórczości ujętej w aspekcie rozwiązywania problemów wskazuje na wielość obszarów w zakresie doświadczenia, funkcjonowania poznawczego, aktywności człowieka, jakie podlegają rozwojowi w wyniku przyjęcia możliwości takiego rozumienia twórczości, jako stosowania tzw. technik twórczości.
Sześciofazowy model zaproponowany przez Proctora (1998, 2002) zbudowany jest w oparciu o praktyczne problemy “zarządzania twórczego”, analizowane w kontekście funkcjonowania zespołów pracowniczych, zajmujących się na co dzień problemami wymagającymi stosowania Technik Twórczego Rozwiązywania Problemów. Model ten uzasadniony jest analizami potwierdzającymi związek wspierania i organizowania warunków sprzyjających twórczemu myśleniu a skutecznością i wydajnością organizacji (por. Proctor, 1998). Podkreśla się także jego zasadność, wskazując na funkcje, jakie pełni twórcze myślenie w procesie usprawniania stałych rozwiązań w organizacji. Twórczość i kreatywność rozpatrywana w kontekście organizacyjnym pełni wielorakie funkcje. Sprzyja rozwojowi pracy zespołowej, pełni funkcję motywacyjną, angażuje pracowników w proces wprowadzania nowatorskich rozwiązań.
Klasyczne koncepcje procesu twórczego podkreślały niezwykły charakter tego procesu. Współczesne koncepcje zrywające z mitem “nadzwyczajności” twórczych operacji umysłowych w porównaniu z innymi procesami poznawczymi umożliwiają rozpatrywanie twórczości w odniesieniu nie tylko do jednostek uznanych w kulturze za twórcze, ale także w odniesieniu do “zwykłych” ludzi. Uzasadnia to rozpatrywanie twórczości w kontekście działań edukacyjnych, pedagogicznych, szkoleniowych, bowiem twórczość przestaje być domeną geniuszy, a staje się udziałem ludzi podejmujących codzienną aktywność zawodową, edukacyjną itp.
Bibliografia:
Ackoff, R.L., (1981). Creating the corporate future: plan or be planned for. New York:Wiley an Sons.
Andrzejewska, B. (2003). Kreatywność, tożsamość, adaptacja w dobie zmian społeczno – gospodarczych. Socjologia Wychowania, XV, Zeszyt 360, s. 23-30.
Góralski, A. (1980). Twórcze rozwiązywanie zadań. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Maruszewski, T. (1992). Model zależności umysł – zadanie w procesach twórczych. W: Cz. S. Nosal (red.), Twórcze przetwarzanie informacji (s.26-42). Wrocław: Delta.
Nęcka, E. (1994). Trop. Twórcze rozwiązywanie problemów. Kraków: Oficyna Wydawnicza “Impuls”.
Nęcka, E. (1998). Trening twórczości. Kraków: Oficyna Wydawnicza “Impuls”.
Nęcka, E. (2001). Psychologia twórczości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Newell, A., Simon, H. A. (1972). Human problem solving. Englewood Cliffs: Prentice – Hall.
Nosal, C. S. (1992). Kształcenie dla twórczości. W: C. S. Nosal (red.), Twórcze przetwarzanie informacji (s. 131-142). Wrocław: Delta.
Nosal, C. S. (2001). Psychologia myślenia i działania menedżera. Kraków: AKADE. Obuchowski, K. (1985). Adaptacja twórcza. Warszawa: KiW.
Perkins, D.N.(1981). The mind’s best work. Cambridge: Harvard University Press.
Proctor, T. (1998). Zarządzanie twórcze. Warszawa: Gebethner i Ska.
Proctor, T. (2002). Twórcze rozwiązywanie problemów. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
Stasiakiewicz, M. (1999). Twórczość i interakcja. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Stasiakiewicz, M. (2002). Zachowania twórcze w organizacji. W: M. Strykowska (red.),Współczesne organizacje – wyzwania i zagrożenia. Perspektywa psychologiczna (s. 153 -174). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Strzałecki, A. (1989). Twórczość a style rozwiązywania problemów praktycznych. Ujęcie prakseologiczne. Wrocław: Ossolineum.
Tokarz, A. (1985). Rola motywacji poznawczej w aktywności twórczej. Wrocław: Ossolineum.
Tokarz, A. (2005). Dynamika procesu twórczego. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wallas, G. (1926). The art of thought. New York: Harcourt, Brace.
Weisberg, R. W. (1988). Problem solving and creativity. W: R.J. Sternberg (red.), The nature of creativity: Contemporary psychological perspectives (s. 148-176). Cambridge: Cambridge University Press.
*Więcej na ten temat w książce: Funkcjonalne i dysfunkcjonalne zjawiska organizacyjne, red. naukowy Maria Strykowska, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2007.
dr Beatricze Andrzejewska
Studia, szkolenia i kursy, które uczą twórczego rozwiązywania problemów:
High Performance Leadership (HPL) – szkolenie z przywództwa dla rezultatów